ارائه کننده: سیدحسن موسویاستاد راهنما: دکتر سیدمحمود قاسم ­پوریاستاد راهنمای دوم: دکتر مهدی غلامعلی فرد استاد ناظر داخلی: دکتر علیرضا ریاحی بختیاریاستاد ناظر داخلی: دکتر سامره فلاحتکار استاد ناظر خارجی: دکتر مظاهر معین الدینیاستاد ناظر خارجی: دکتر سیدرضی شیخ الاسلامی نماینده تحصیلات تکمیلی: دکتر نادر بهرامی فرتاریخ: ۱۴۰۴/۰۲/۲۲ ساعت: ۱۰:۳۰ مکان: سالن اصلی کاخ

چکیده: پارک ملی دریایی نایبند (به عنوان بزرگترین پارک ملی دریایی ایران) واقع در امتداد سواحل جنوبی ایران در استان بوشهر، از انواع حیات وحش خشکی‌زی و زیستگاه‌های منحصربه‌فرد از جمله جنگل‌های حرا، سواحل آشیانه‌سازی لاک‌پشت دریایی پوزه عقابی، آبسنگ‌های مرجانی و علف‌های دریایی پشتیبانی می‌کند. این پارک ملی طی دو دهه گذشته تحت تاثیر فعالیت منطقه ویژه اقتصادی پارس جنوبی (بعنوان بزرگترین مجتمع پتروشیمی و پالایشگاهی ایران)، فعالیت صیادی و گسترش مراکز جمعیتی با کاهش کیفیت و افزایش ریسک‌های زیستگاهی روبرو بوده است. از این رو در راسـتای حذف و کـاهش اثـرات منفـی فعالیـت‌هـای منطقه پارس جنوبی و حفاظت از تنوع‌زیستی و زیستگاه‌های پیرامون آن شناسایی پهنه‌های دارای اولویت حفاظتی و برنامه‌ریزی حفاظت از این پهنه‌ها در مقابل تهدیدها ضروری است. در این پژوهش از مدلسازی پراکنش گونه (با استفاده از نرم‌افزار Maxent و بازدید میدانی)، مدلسازی کیفیت و ارزیابی ریسک زیستگاه (با استفاده از نرم‌افزار InVEST) برای شناسایی پهنه‌های اولویت‌دار زیستگاه‌ها جهت حفاظت بهره گرفته شد. همچنین جهت افزایش قطعیت تصمیم اولویت‌بندی حفاظتی و درک بهتر عوامل تهدید کننده و تنش‌زای پیش روی زیستگاه‌ها، شاخص‌های تنوع‌زیستی پرندگان کنارآبچر و آبزی (با استفاده از نرم‌افزار PAST)، روند تغییرات دمای آب دریا بر مبنای ایزوتوپ‌ پایدار اکسیژن (δ¹⁸O) در اسکلت آبسنگ‌های مرجانی (با استفاده از دستگاه IRMS)، تغییرات مکانی- زمانی پارامترهای فیزیکی و شیمیایی آب (با استفاده از دستگاه CTD) و تغییرات مکانی- زمانی غلظت فلزات سنگین و عناصر کمیاب در پهنه‌های مرجانی و رسوبات (با استفاده از دستگاه ICP-MS) نیز سنجش شد. سپس زیستگاه‌ها بر اساس میزان کیفیت، ریسک تجمعی، شاخص‌های تنوع‌زیستی، پراکنش فلزات سنگین و تغییرات دمای آب در سه پهنه اولویت اول حفاظتی (مناسب حفاظت از گونه‌ها و زیستگاه‌ها)، اولویت دوم حفاظتی (پهنه پناهگاهی) و اولویت سوم حفاظتی (مناسب استفاده‌های پایدار جوامع بومی و استفاده‌های عمومی) طبقه‌بندی شدند. در نهایت برای هر یک از زیستگاه‌ها راهکارهای اجرایی جهت حذف ریسک‌های پیش رو و بازسازی آنها ارائه گردید. نتایج نشان داد کیفیت زیستگاه‌های مطالعاتی طی دو دهه گذشته از روند کاهشی برخوردار بوده است و این کاهش کیفیت در زیستگاه‌های ساحلی- دریایی بیشتر از زیستگاه‌های خشکی است. نتایج ارزیابی ریسک نیز نشان داد که آلاینده‌های ناشی از فعالیت پتروشیمی‌ها و پالایشگاه‌ها بعنوان مهمترین ریسک پیش روی زیستگاه‌ها به ویژه زیستگاه مرجانی، علف دریایی و رویشگاه حرا به شمار می‌رود. اندازه‌گیری شاخص‌های تنوع‌زیستی نشان داد طی یک دهه گذشته شاخص‌های تنوع آلفا، تنوع گاما، غنای گونه‌ای، تنوع گونه‌ای و یکنواختی گونه‌ای پرندگان ساحلی افزایش و شاخص‌های تنوع بتا و غلبه گونه‌ای کاهش یافته است. نتایج سنجش δ¹⁸O نیز نشان داد که مقدار این ایزوتوپ در منطقه پارس جنوبی > خلیج نایبند > ساحل بنود و میانگین دمای آب برآورد شده ساحل بنود > خلیج نایبند > پارس جنوبی است. همچنین از سال 1396 تا 1401 در منطقه مطالعاتی میانگین سالانه دمای آب در حال افزایش بوده است. همچنین نتایج ANOVA نشان داد که غلظت فلزات سنگین و عنصرهای کمیاب در آبسنگ مرجانی و رسوبات منطقه پارس جنوبی در مقایسه با خلیج نایبند و ساحل بنود از تفاوت معنی‌داری برخوردار است. قرار گرفتن نیمی (6/50 %) از مساحت محدوده مطالعاتی در پهنه اول و دوم حفاظتی نشان دهنده تاثیر فعالیت صنایع نفت و گاز، صیادی جوامع محلی و گردشگری طی دو دهه گذشته بر تخریب و کاهش کیفیت زیستگاه‌ها است. از این میزان 4/32 % و 2/18 % به ترتیب در درون و بیرون از مرزهای پارک ملی دریایی نایبند واقع شده است. در بخش خشکی، زیستگاه جبیر؛ در بخش ساحلی، ساحل تخم‌گذاری لاکپشت پوزه عقابی و در بخش دریایی، زیستگاه آبسنگ مرجانی از بالاترین میزان عرصه زیستگاهی جهت اختصاص به اولویت‌های اول و دوم حفاظتی برخوردار می‌باشند. این مطالعه ثابت می‌کند که فعالیت میدانی به همراه داده‌های مکانی در پیوند با ابزارهای مدلسازی می‌تواند جهت پهنه‌بندی حفاظتی زیستگاه مفید باشد. یافته‌های این پژوهش برای مدیریت پارک ملی نایبند و سازمان حفاظت محیط‌زیست ارزشمند خواهد بود و می‌تواند اطلاعات لازم جهت تدوین و اجرای برنامه‌های راهبردی مدیریت زیستگاه‌های حساس مستقر در پارک ملی نایبند را فراهم نماید.